Βυζαντινοί ναοί της Άρτας

Στην Άρτα και την γύρω περιοχή, θα δείτε επίσης πολλές βυζαντινές εκκλησίες, τις οποίες επισκεφθήκαμε, όπως :

Ο Ναός Αγίας Θεοδώρας

Επισκεφθήκαμε το Ναό της Αγίας Θεοδώρας που βρίσκεται κατεβαίνοντας την οδό Βασιλέως Πύρρου, μία από τις πιο κεντρικές της Άρτας, ψάχνουμε, όπως ακριβώς μας είπαν, σε κάθε στενό και σοκάκι για το ναό της Αγίας Θεοδώρας, που μετράει περισσότερους από εννέα αιώνες ζωής και ξεκίνησε την πορεία του ως γυναικείο μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου.

Δεν πρόκειται για ένα ακόμη βυζαντινό μνημείο από τα πολλά που στολίζουν την πόλη, αλλά για ένα σημείο αναφοράς ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν. Ο ναός είναι αφιερωμένος στην πολιούχο της πόλης, που στα τελευταία χρόνια της ζωής της μόνασε εκεί, και βασίλισσα του Δεσποτάτου της Ηπείρου, με πρωτεύουσα την Άρτα, το οποίο ίδρυσαν οι Άγγελοι Κομνηνοί Δούκες, όταν κατέφυγαν εδώ μετά την πρώτη Άλωση της Πόλης από τους Σταυροφόρους το 1204.

Περίπου στη μέση της διαδρομής «πέφτουμε» πάνω στην χαρακτηριστική πράσινη ταμπέλα, που μας ενημερώνει ότι φτάσαμε στον προορισμό μας. Καθώς στρίβουμε στο σοκάκι, που το έχουν στενέψει στο μη περεταίρω οι οικοδομές που έχουν χτιστεί, μας υποδέχεται ένας μεγάλος πυλώνας, η Δόξα, όπως τον αποκαλούν οι Αρτινοί, μια καλαίσθητη πλινθόκτιστη αψίδα, ότι απέμεινε από τον παλιό περίβολο του ναού. Πάλι καλά θα σχολιάσουμε μεταξύ μας όταν περνώντας την αψίδα διαπιστώσουμε ότι ο περίβολος του ναού της Αγίας Θεοδώρας αποτελεί ουσιαστικά και την αυλή των κατοικιών που βρίσκονται χτισμένες μέσα απ’ αυτόν.

Αφήνουμε να μας κατακλύσει ο θαυμασμός για το βυζαντινό μνημείο που κλείνει μέσα στις πέτρες του ιστορία 900 χρόνων αλλά και τον απόηχο ενός ερωτικού σκανδάλου που συγκλόνισε την αρτινή κοινωνία του 13ου αιώνα.

Ο πυλώνας, το πηγάδι και το παρεκκλήσι της Μεταμόρφωσης, εκτός από τον ίδιο το ναό, που αποτελούσε το καθολικό γυναικείου μοναστηριού αφιερωμένου στον Άγιο Γεώργιο, είναι ό,τι απόμεινε απ' το κτιριακό συγκρότημα της παλαιάς μονής. Οι μελέτες του μνημείου έχουν δείξει ότι ο σημερινός ναός κτίσθηκε σε τρεις περιόδους. Ο αρχικός ναός κατασκευάσθηκε πιθανόν τον 11ο ή 12ο αιώνα στον τύπο τρίκλητης ξυλόστεγης Βασιλικής, σχήμα που διατήρησε σχεδόν αναλλοίωτο μέχρι σήμερα.

Στα μέσα του 13ου αιώνα ο Δεσπότης της Ηπείρου Μιχαήλ Β’ Άγγελος Κομνηνός σε ένδειξη ειλικρινούς μετανοίας για την κακή διαγωγή του απέναντί στη σύζυγό του βασίλισσα Θεοδώρα ανακαίνισε το ναό-καθολικό της μονής, προσθέτοντας το νάρθηκα και τα δύο αετώματα, και ίδρυσε δύο ακόμη μονές: το μοναστήρι της Κάτω Παναγιάς και το μοναστήρι της Παναγίας των Βλαχερνών στο ομώνυμο χωριό των Τζουμέρκων.

Η μετάνοια του Μιχαήλ ήταν το αποτέλεσμα του ερωτικού σκανδάλου που αναστάτωσε τόσο τους Αρτινούς. Ο Δεσπότης της Ηπείρου ηράσθη σφόδρα την Αρτινή αρχόντισσα Γαγγρινή την εγκατέστησε στην αυλή και έφτασε στο σημείο να την ανεβάσει και στο θρόνο της Ηπείρου και να αποκτήσει μαζί της δύο νόθους γιους. Τότε η βασίλισσα Θεοδώρα εγκατέλειψε το παλάτι και επί πέντε χρόνια περιφερόταν, μαζί με τον πρωτότοκο γιο της Νικηφόρο στα βουνά των Τζουμέρκων, τρεφόμενοι αμφότεροι αποκλειστικά με λαχανίδες.

Όταν εντοπίστηκαν πλέον τα ίχνη της ο αρτινός λαός, που την αγαπούσε πολύ καθώς ήταν σεμνή, θεοσεβούμενη και είχε κάνει πλείστες φιλανθρωπίες, αγανακτισμένος από την ακόλαστη ζωή του Μιχαήλ απαίτησε την επιστροφή της στο παλάτι και στο θρόνο και εκδίωξε την Γαγγρινή. Πάρα πολλά από τα υπέροχα θρησκευτικά βυζαντινά μνημεία που θαυμάζουμε σήμερα στην Άρτα είναι απτά αποτελέσματα της ειλικρινούς μετάνοιας που «εξαναγκάστηκε» να επιδείξει ο Μιχαήλ Β’ Άγγελος Κομνηνός-Δούκας.

Σ’ αυτό το μοναστήρι μόνασε και η βασίλισσα Θεοδώρα τα 10 τελευταία χρόνια της ζωής της μετά το θάνατο του Μιχαήλ. Πέθανε το 1281 και ανακηρύχτηκε Αγία από τους ίδιους τους Αρτινούς. Θάφτηκε μέσα στο καθολικό της μονής, που αποτελεί το σημερινό ναό, που πήρε και το όνομα της.

Η τρίτη προσθήκη έγινε στα τέλη του 13ου ή αρχές του 14ου αιώνα, οπότε το μνημείο πήρε τη σημερινή του μορφή.

Το εσωτερικό του ναού δε θα λέγαμε ότι είναι ιδιαίτερα μεγάλο ειδικά τώρα που το πίσω μέρος του έχει απομονωθεί καθώς γίνονται εργασίες συντήρησης. Η αποκατάσταση των αγιογραφιών έχει προχωρήσει σε αρκετά μεγάλο βαθμό και έχει αποκαλύψει μορφές αγίων με εξαιρετικά χρώματα. Αυτό που κάνει όμως το εσωτερικό ιδιαίτερο είναι οι κίονες με τα κορινθιακά κιονόκρανα που στηρίζουν την ξύλινη οροφή. Είναι βέβαιο ότι πρόκειται για «δάνειο», πιθανότατα από τη γειτονική αρχαία Νικόπολη, η οποία με τη σειρά της είχε δανειστεί πλείστα έργα και μέλη μνημείων από την Αρχαία Αμβρακία, στα ερείπια της οποίας είναι χτισμένη η σημερινή Άρτα. Οπότε κατά κάποιον τρόπο θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι κίονες και κιονόκρανα επέστρεψαν σπίτι τους. 

Παναγία η Παρηγορήτισσα

Κατευθυνόμαστε προς την πλατεία Σκουφά, ακριβώς στο κέντρο της πόλης, στο σημείο που χτυπάει ακόμα η καρδιά της βυζαντινής Άρτας. Εδώ βρίσκεται ο μεγαλόπρεπος ναός της Παναγίας της Παρηγορήτισσας, η σημαντικότερη εκκλησία του Δεσποτάτου της Ηπείρου, το αριστούργημα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής που χτίστηκε μεταξύ των ετών 1285 έως 1289, από τον Δεσπότη της Ηπείρου Νικηφόρο τον Α΄ και τη σύζυγό του Άννα Παλαιολογίνα. Καθώς θαυμάζουμε τον τεράστιο ναό από κάποια απόσταση, έχουμε την εντύπωση πως πρόκειται για κυβικό κτίσμα. Από τον τεκμηριωμένο οδηγό όμως της αρχαιολόγου Β. Παπαδοπούλου για τη βυζαντινή Άρτα μαθαίνουμε πως είναι οκταγωνικός σταυροειδής. Μπαίνουμε μέσα και εντυπωσιαζόμαστε από τον ψηφιδωτό διάκοσμο του τρούλου, όπου κυριαρχεί η μορφή του Παντοκράτορα, έργο του 13ου αιώνα καλλιτέχνη από την Κωνσταντινούπολη. Στην τράπεζα της μονής της Παρηγορήτισσας στεγάζεται από το 1973, η αρχαιολογική συλλογή της πόλης, η οποία αποτελείται από ευρήματα αρχαία και βυζαντινά από το νομό Άρτας. Ένα ακόμη σημαντικό μνημείο της ίδιας περιόδου είναι η βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Θεοδώρας που την συναντάμε σε μια μικρή παράκαμψη της οδού Βασιλέως Πύρου ΙΟΟ μ. βορειότερα του υστεροαρχαϊκού ναού.
Κατά τη ξενάγηση που μας έκανε η ξεναγός μας είπε ότι Ο Ναός της Παρηγορήτισσας στην Άρτα, άρχισε να χτίζεται γύρω στο 1260, σύμφωνα με τις πηγές, από το Μιχαήλ Β’ Άγγελο Κομνηνό-Δούκα, Δεσπότη της Ηπείρου, και τη γυναίκα του βασίλισσα Θεοδώρα, την κατοπινή Αγία Θεοδώρα και πολιούχο της πόλης της Άρτας. Δε γνωρίζουμε αν αποπερατώθηκε αυτός ο πρώτος ναός ή αν έμεινε στη μέση. Αυτό που γνωρίζουμε σίγουρα από τις πηγές είναι ότι ολοκληρώθηκε από το διάδοχο του Μιχαήλ, το γιο του Νικηφόρο Α’ Άγγελο Κομνηνό-Δούκα και τη γυναίκα του Άννα Παλαιολογίνα Κατακουζηνού.

Τα ονόματα τους φαίνονται ολοκάθαρα στην κτητορική επιγραφή, όπως συνηθιζόταν εκείνο των καιρό, στο μαρμάρινο τοξωτό υπέρθυρο της Βασιλικής Πύλης, απ' την πλευρά του κυρίως ναού. Είναι γραμμένη σε 11 θολίτες -σφηνοειδή κομμάτια του τόξου- απ' τους οποίους οι επτά είναι οι αρχικοί, ενώ οι υπόλοιποι συμπληρώθηκαν αργότερα με τρόπο μάλιστα αυθαίρετο.

Κατά τον Ορλάνδο, συστηματικό μελετητή των βυζαντινών μνημείων της Άρτας η επιγραφή διαβάζεται:

"Κομνηνοδούκας δεσπότης Νι[κηφ]όρος, Άννα βασίλ[ισσ]α Κομνην[οδούκαινα]

Κομνηνόβλαστος δ[εσπότης Θωμάς μέγας, Κομνην[ών κ]λάδος α[γγελωνύμων]"

Αν κοιτάξετε προσεχτικά το ναό θα καταλάβετε ότι από το ύψος των παραθύρων και πάνω μοιάζει σαν να πρόκειται για ένα διαφορετικό ναό. Αυτό ίσως να εξηγεί και τις εικασίες για αποπεράτωση του από το Νικηφόρο Α’.

Υπάρχει όμως και μία άλλη εκδοχή που αγγίζει τα όρια του θρύλου και συνδέεται άμεσα με το όνομα Παρηγορήτισσα.

Το χτίσιμο της εκκλησίας είχε αναλάβει ένας περιζήτητος πρωτομάστορας που είχε εκπονήσει και τα σχέδια. Όταν ο ναός έφτασε σχεδόν στη μέση τον κάλεσαν να παρασταθεί και να σχεδιάσει και μία άλλη εκκλησία.

Επειδή είχε προχωρήσει αρκετά η κατασκευή της Παναγίας άφησε στο πόδι του τον κάλφα του, όπως λέγονταν τότε οι βοηθοί και έφυγε. Έλλειψε πολύ καιρό και τότε βρήκε την ευκαιρία ο νεαρός βοηθός είτε για να αναδειχθεί ο ίδιος είτε από ειλικρινή αισθήματα καλαισθησίας και τροποποίησε εξ ολοκλήρου τα σχέδια.

Η πρωτοβουλία του απεδείχθη ευφυέστατη καθώς τα νέα σχέδια που εκπόνησε και εκτέλεσε πρόσθεσαν άλλη χάρη στο ναό και αποτέλεσαν πρότυπο φαντασίας και καλλιτεχνίας.

Κάποτε όμως ο πρωτομάστορας γύρισε. Και όταν είδε τελειωμένο το ναό κάτι ράγισε μέσα του, καθώς από τη μια απέμεινε άφωνος να τον θαυμάζει κι από την άλλη αναγνώρισε ότι δεν είχε πλέον καμιά σχέση με τα δικά του σχέδια.

Η ζήλεια φούντωσε στην καρδιά του και αποφάσισε να εκδικηθεί τον κάλφα του που τον αγνόησε επιδειχτικά. Κάλεσε το νεαρό να ανέβουν στη στέγη για να του επισημάνει ένα σοβαρότατο λάθος. Αναστατωμένος ο νεαρός, καθώς ήταν σίγουρος ότι η κατασκευή του ήταν τέλεια τον ακολούθησε. Φτάνοντας στη στέγη ο βοηθός έσκυψε στο σημείο που του υπέδειξε ο πρωτομάστορας και τότε δέχτηκε μια δυνατή σπρωξιά στην πλάτη. Στην προσπάθεια του όμως να μην πέσει κρατήθηκε από τον πρωτομάστορα με αποτέλεσμα να τον παρασύρει στην πτώση του.

Ο λαϊκός θρύλος θέλει τους δύο άντρες να απολιθώνονται μόλις προσκρούουν στη γη. Αυτό το θρύλο έρχονται να επιβεβαιώσουν δύο κατακόκκινες πέτρες, που βρίσκονται μέχρι και σήμερα στο πίσω μέρος του ναού και οι οποίοι δεν έχουν καμία σχέση με κανένα άλλο πέτρωμα στο μεγάλο περίβολο του.

Ο θρύλος συνεχίζεται και υποστηρίζει ότι η ίδια η Παναγία κατέβηκε για να παρηγορήσει τη μάνα του κάλφα, με αποτέλεσμα ο Ναός να πάρει το όνομα Παναγία Παρηγορήτισσα.

Bυζαντινός Ναός του Αγίου Βασιλείου

Επισκεφθήκαμε το βυζαντινό ναό του Αγίου Βασιλείου στην πόλη της Άρτας που μετράει σχεδόν 800 χρόνια ζωής αφού οι σύγχρονοι μελετητές τοποθετούν την ανέγερση του στο β’ μισό του 13ου αιώνα μ.Χ. Δεν υπάρχουν στοιχεία ή αρχεία που να μας επιτρέπουν τον ακριβή προσδιορισμό ίδρυσης του και για πολλά χρόνια θεωρείτο επικρατέστερη περίοδος ο 14ος αιώνας, την οποία είχε αποδεχτεί με επιφύλαξη κι ο Ορλάνδος. Το μνημείο βρίσκεται σε μία πάροδο της οδού Βασιλέως Πύρρου, στην παλιά αγορά, που ήταν γνωστή ως «τουρκοπάζαρο».

Ο Ναός είχε αρχικά τη μορφή υψηλής μονόκλιτης βασιλικής με ξύλινη στέγη ενώ αργότερα, ίσως τον 14ο ή 15ο αιώνα, προστέθηκαν δύο χαμηλότερες πτέρυγες-παρεκκλήσια, που επικοινωνούσαν εσωτερικά με τον κυρίως ναό. Τα δύο παρεκκλήσια ήταν αφιερωμένα στον Άγιο Γρηγόριο και στον Άγιο Ιωάννη το Χρυσόστομο και αυτό κάνει τους μελετητές να πιστεύουν ότι ναός γιόρταζε στις 30 Ιανουαρίου των Τριών Ιεραρχών.

Το εξωτερικό του ναού μόνο μία λέξη μπορεί να το περιγράψει κατάλληλα: μοναδικό.. Είναι πλινθόκτιστος, με πλούσια κεραμοπλαστική διακόσμηση, σε τέτοια ποικιλία σχημάτων αλλά και συμμετρία που δεν απαντάται σε κανένα άλλο βυζαντινό μνημείο της Άρτας. Μαίανδροι, κυματοειδείς γραμμές, οδοντωτές ταινίες, ψαροκόκκαλο, δισέψιλον, αλλά και δυο ζωοφόροι με αβάκια -τετράγωνα πλακίδια - σε τέσσερα μοναδικά χρώματα, με το πράσινο και το πορτοκαλί να κυριαρχούν, με ρομβοειδή διάταξη, στη βόρεια και ανατολική πλευρά.

Δύο εφυαλωμένες πήλινες εικόνες, εντοιχισμένες στο αέτωμα της ανατολικής πλευράς του ναού, στις δύο πλευρές του παραθύρου πάνω από την Αγία Τράπεζα, αιχμαλωτίζουν το βλέμμα. Η μία αναπαριστά τη Σταύρωση του Ιησού ενώ η άλλη τους Τρεις Ιεράρχες, κάτι που ενισχύει τη θεωρία ότι ο αρχικός ναός ήταν αφιερωμένος στη μνήμη και των τριών. Τέλος πολύ όμορφη γλυπτή διακόσμηση αποτελούν και τα κιονόκρανα, κορινθιακού ρυθμού, στα κιονίσκους των παραθύρων.

Δεν κατορθώσαμε δυστυχώς να επισκεφτούμε το εσωτερικό του Ναού καθώς παραμένει κλειστός, όσο συνεχίζονται οι εργασίες αναστήλωσης και συντήρησης του. Οι τοιχογραφίες του έχουν υποστεί μεγάλες βλάβες καθώς παρέμεινε για πάρα πολλές δεκαετίες ασκεπής μετά την πυρκαγιά που κατέστρεψε την ξύλινη στέγη του.

Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές στον περίβολο του ναού -που σαφώς θα έπρεπε να ήταν μεγαλύτερος από τα ελάχιστα τετραγωνικά, που περιφράζουν τα κάγκελα σήμερα- λειτούργησε απ' το 1662 μέχρι το 1821 Ανώτερη Ελληνική Σχολή Μανωλάκη, την οποία ίδρυσε ο πάμπλουτος γουνέμπορος από την Καστοριά και αρχιγουναράς του σουλτάνου Μεχμέτ Δ΄Φίλιππος Μανωλάκης.

Ο Άγιος Βασίλειος αποτελεί έναν κρίκο στη μακρά αλυσίδα των βυζαντινών μνημείων, θρησκευτικών και πολιτικών, που κοσμούν την πόλη της Άρτας και τα οποία ανεγέρθηκαν κατά τη διάρκεια της ακμής της πόλης ως πρωτεύουσας του Δεσποτάτου της Ηπείρου από το 1204 όταν κατέφυγαν εκεί οι Άγγελοι Κομνηνοί-Δούκες μετά την πρώτη Άλωση της Πόλης από τους Σταυροφόρους.

Η ώρα πέρασε ευχάριστα και ήρθε η ώρα του μεσημεριανού φαγητού .
Έτσι αναχωρήσαμε για ένα σύντομο ταξίδι στα Γιάννενα και συγκεκριμένα στη Λίμνη Ιωαννίνων προκειμένου να θαυμάσουμε την ωραία θέα και φυσικά να διασκεδάσουμε..